Διακοπές κοντά στη φύση με σεβασμό προς αυτή; Μα καλά γίνεται; Πως είναι κάτι τέτοιο δυνατόν; Την απάντηση σ’ αυτό το κάθε άλλο παρά ρητορικό ερώτημα έρχεται να δώσει ο οικοτουρισμός μέσα από τις κυρίες Σβορώνου (e.svoronou@wwf.gr ) και Συμβουλίδου (m.symvoulidou@wwf.gr ) που ασχολούνται με το συγκεκριμένο ζήτημα στο WWF Ελλάς, τις οποίες ευχαριστώ θερμά για αυτήν την παρουσίαση. Τα σκίτσα προέρχονται από τον κο. Βόντα (m.vontas@wwf.gr ), ο οποίος και αυτός συνεργάζεται με το WWF Ελλάς. Λοιπόν, ας μην καθυστερούμε άλλο, ας αρχίσουμε τις ερωτήσεις…
Τι είναι ο οικοτουρισμός;
Ο οικοτουρισμός εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και αφορούσε κυρίως τον τουρισμό στις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου που διαθέτουν σπάνιας, βιοποικιλότητας οικοσυστήματα, όπως τροπικά δάση. Σήμερα πια ο όρος χρησιμοποιείται ευρέως και στη χώρα μας και δηλώνει τον τουρισμό σε περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και οικολογικής αξίας (όπως είναι οι 300 περίπου προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας που ανήκουν στο Δίκτυο Natura 2000).
Ο οικοτουρισμός προβάλλει τη φύση ως κύριο πόλο έλξης για τους επισκέπτες. Είτε πρόκειται για απλή επίσκεψη και περιήγηση, είτε για εξειδικευμένες δράσεις όπως παρατήρηση πουλιών ή δράσεις περιπέτειας (καγιάκ, ράφτιγκ κ.λπ.) που διεξάγονται χωρίς να υποβαθμίζουν τα οικοσυστήματα, ο οικοτουρισμός αφορά κυρίως την απόλαυση της φύσης. Στην Ελλάδα συνήθως συνδυάζεται και με πολιτιστικό τουρισμό καθώς η χώρα διαθέτει πλούσια πολιτιστική κληρονομιά.
Ο οικοτουρισμός αποτελεί ελπίδα αναζωογόνησης της υπαίθρου και μάλιστα εκείνων των περιοχών της ενδοχώρας που βρίσκονται σε παρακμή. Περιοχές όπως η λίμνη Πλαστήρα, η Δαδιά Έβρου, το Νυμφαίο Φλώρινας, η Κερκίνη και η Πρέσπα γνωρίζουν μια σχετική ευημερία χάρη, ως ένα βαθμό, στον οικοτουρισμό και τον πολιτιστικό τουρισμό.
Ο οικοτουρισμός ανταποκρίνεται στην ανάγκη του σύγχρονου τουρίστα για συμμετοχή, δράση, φυγή από το άστυ και επαφή με τη φύση και τον πολιτισμό μιας περιοχής. Η αυξανόμενη ζήτηση για τουρισμό στη φύση εγκυμονεί τον κίνδυνο της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης οικολογικά σημαντικών περιοχών της χώρας μας.
Ο οικοτουρισμός είναι μια μορφή οικονομίας που υπόκειται στους νόμους της ελεύθερης αγοράς. Δεν είναι εύκολο να τεθούν προδιαγραφές ποιότητας. Η κρατική πολιτική και οι υψηλές απαιτήσεις ενός πληροφορημένου και ευαισθητοποιημένου καταναλωτικού κοινού μπορούν να επηρεάσουν την οικοτουριστική ανάπτυξη προς τη σωστή κατεύθυνση.
Υπάρχουν όρια στην οικοτουριστική ανάπτυξη;
ΝΑΙ, και τα καθορίζει η φέρουσα ικανότητα.
Η έννοια αυτή αναφέρεται στην «αντοχή» του προορισμού στην τουριστική ανάπτυξη. Ειδικότερα αναφέρεται στο επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης που μπορεί να αντέξει ο τόπος χωρίς να υποστεί σημαντική υποβάθμιση. Η φέρουσα ικανότητα διακρίνεται σε:
– Οικολογική φέρουσα ικανότητα (πόσο «αντέχει» το οικοσύστημα)
– Κοινωνική φέρουσα ικανότητα (πόσο «αντέχουν» οι κάτοικοι του τόπου ώστε να μην αλλοιωθεί η πολιτιστική τους ταυτότητα και να μην προκληθεί δυσαρέσκεια από τις αλλαγές που φέρνει στην καθημερινή τους ζωή ο τουρισμός τις περιόδους αιχμής)
– Οικονομική φέρουσα ικανότητα (πόσες υποδομές χρειάζονται ώστε αφενός να είναι η τουριστική ανάπτυξη οικονομικά βιώσιμη και αφετέρου να μη δημιουργηθεί μια «μονοκαλλιέργεια» του τουρισμού με την εγκατάλειψη των παραδοσιακών οικονομικών δραστηριοτήτων)
– Ψυχολογική φέρουσα ικανότητα (πόσο συνωστισμό μπορεί να ανεχτεί ο τουρίστας προτού θεωρήσει ότι έκανε διακοπές μαζικού τουρισμού)
Η φέρουσα ικανότητα δε μετριέται μόνο με απόλυτους αριθμούς επισκεπτών. Μετριέται με συνδυασμό δεικτών που λειτουργούν ως ενδείξεις για «σήματα κινδύνου». Π.χ. δείκτης οικολογικής φέρουσας ικανότητας στο δάσος της Δαδιάς μπορεί να είναι ο αριθμός αρπακτικών που φωλιάζουν κοντά στα περιπατητικά μονοπάτια. Τυχόν πτώση του αριθμού τους θα σήμαινε «σήμα κινδύνου» για υπερβολική επισκεψιμότητα των μονοπατιών. Ένας δείκτης της ψυχολογικής φέρουσας ικανότητας στον ίδιο προορισμό θα μπορούσε να είναι ο βαθμός ικανοποίησης των επισκεπτών από την επίσκεψη στο παρατηρητήριο.
Ως τουρίστες, πρέπει να είμαστε όλοι απαιτητικοί ως προς την τήρηση της οικολογικής φέρουσας ικανότητας ιδίως όταν επισκεπτόμαστε προστατευόμενες περιοχές (ένα από τα Εθνικά Πάρκα ή τις περιοχές του Δικτύου Natura).
Συνθήκες ήπιας οικοτουριστικής ανάπτυξης σε προστατευόμενες περιοχές
Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του οικοτουρισμού σε μια προστατευόμενη περιοχή, όταν υπερβαίνει τα όρια της φέρουσας ικανότητας, μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις όπως:
– Ανεπάρκεια νερού, μείωση της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα
– Διάβρωση εδάφους
– Μείωση ειδών χλωρίδας και πανίδας
– Υποβάθμιση οικοσυστήματος γενικότερα
– Υποβάθμιση συνθηκών υγιεινής
– Αισθητική υποβάθμιση τοπίου και πολιτιστικού περιβάλλοντος
– Αλλοίωση ηθών και γενικά της ταυτότητας και της δομής της κοινωνίας
Ιδανικά για κάθε προορισμό θα πρέπει να ισχύουν οι ακόλουθες συνθήκες:
1. Προστασία Περιβάλλοντος (Ο οικοτουρισμός προωθεί την προστασία του περιβάλλοντος. Βασική όμως προϋπόθεση είναι η ευαισθητοποίηση τόσο των επισκεπτών όσο και της τοπικής κοινωνίας)
2. Τοπική Κοινωνία/ Πολιτιστικό Περιβάλλον (Ο οικοτουρισμός συμβάλλει στη διατήρηση του κοινωνικού ιστού και του πολιτιστικού περιβάλλοντος)
3. Ερμηνεία και ανάδειξη Περιβάλλοντος/ Εκπαίδευση (Η ερμηνεία και ανάδειξη του περιβάλλοντος αφορά (α) τον σχεδιασμό των προσβάσεων και των δραστηριοτήτων που προσφέρονται στον επισκέπτη στη φύση και (β) το σύνολο των πληροφοριών και των επεξηγήσεων που βοηθούν τον επισκέπτη να αντιληφθεί τη σημασία της φύσης και του πολιτισμού)
Παράδειγμα άριστης πρακτικής
Η προστατευόμενη περιοχή του δάσους Δαδιάς-Σουφλίου-Λευκίμης, στον Έβρο, είναι ένα καλό παράδειγμα οικοτουρισμού επειδή:
– Αποτελεί «προϊόν» ολοκληρωμένου σχεδιασμού και χωροθέτησης των υποδομών φιλοξενίας και ανάδειξης του δάσους (Οικοτουριστικός Ξενώνας, Κέντρο Ενημέρωσης, Παρατηρητήριο πουλιών, μονοπάτια, ενημερωτικές πινακίδες, φυλλάδια κ.λπ.)
– Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός υπαγορεύτηκε από τις επιταγές του καθεστώτος προστασίας και του συστήματος ζωνοποίησης της προστατευόμενης περιοχής. Όλες οι υποδομές σχεδιάστηκαν έτσι ώστε να είναι αρμονικά ενταγμένες στο τοπίο και να μην προκαλούν όχληση στους τόπους φωλεοποίησης των πουλιών.
– Έχει εξασφαλίσει τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας τόσο σε επίπεδο λειτουργίας οικοτουριστικής επιχείρησης όσο και σε επίπεδο πλήρωσης των θέσεων εργασίας.
– Η κατάρτιση της τοπικής κοινωνίας αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο για την εξασφάλιση της συμμετοχής της.
– Εφαρμόζεται σύστημα διαχείρισης επισκεπτών που στοχεύει στην ομοιόμορφη κατανομή των επισκεπτών στον χώρο και τον χρόνο. Το σύστημα υποστηρίζεται από την τήρηση ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων για τους επισκέπτες καθώς και σε παρακολούθηση δεικτών για τις πιθανές επιπτώσεις του τουρισμού στην προστατευόμενη περιοχή.
– Η επιστημονική παρακολούθηση του βιοτόπου εξασφαλίζει την απαραίτητη γνώση για την ασφαλή διαχείριση του οικοτουρισμού.
Πως θα ξέρετε αν η εμπειρία που σας προσφέρεται σε έναν τόπο είναι πραγματικά οικοτουρισμός;
Επειδή συχνά η λέξη οικοτουρισμός χρησιμοποιείται χωρίς να πληροί προδιαγραφές ποιότητας, προσέξτε και απαιτείστε τα ακόλουθα:
– Σεβασμός στο περιβάλλον και συμβολή στην προστασία του
– Συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας και συμβολή στην τοπική οικονομία
– Ποιότητα ερμηνείας και ανάδειξης του τόπου
Πως μπορείτε να βοηθήσετε εσείς;
… για να γίνει ο οικοτουρισμός ο δρόμος για την προστασία της ελληνικής φύσης και των κατοίκων της υπαίθρου και όχι άλλοθι για την άναρχη ανάπτυξη της ενδοχώρας.
– Ενθαρρύνετε τον ταξιδιωτικό σας πράκτορα, τον ιδιοκτήτη του καταλύματος, τους ξεναγούς σας, τους διαχειριστές των Κέντρων Ενημέρωσης, τις τοπικές αρχές, τα στελέχη Γυναικείων Συνεταιρισμών, τις περιβαλλοντικές οργανώσεις και όλους όσοι συμμετέχουν στη διαχείριση του προορισμού που επιλέγετε, να σας προσφέρουν μια πραγματικά οικοτουριστική εμπειρία.
– Συζητήστε για όλα αυτά που θα έπρεπε να ισχύουν και δείξτε τους ότι θα εκτιμούσατε ένα υψηλής ποιότητας (όχι πολυτέλειας) οικοτουριστικό προορισμό που να συμβάλει στην προστασία της φύσης και των τοπικών κοινωνιών. Δείξτε δυσαρέσκεια για την άναρχη ανάπτυξη και ενθαρρύνετε κάθε βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Σκίτσα του κου. Βόντα για τον Οικοτουρισμό…
Iraklis Lampadariou 
